De pers heeft een maatschappelijke functie waar ze terecht prat op gaat. In alle redactiestatuten wordt gerept over de waakhondfunctie van de pers. Het redactiestatuut van het NRC Handelsblad spreekt over: ‘vervulling van een kritische functie binnen het Nederlandse parlementaire staatkundig bestel’. Ook rept het statuut over ‘eerbied voor individu en beginselen van verdraagzaamheid, redelijkheid en openheid’.
Terecht worden misstanden door de pers aan de kaak gesteld maar misstanden bij de media zelf worden stelselmatig genegeerd. Zo worden de rechten en belangen van freelance (foto)journalisten met voeten getreden. Freelancers leveren dagelijks een aanzienlijk en belangrijk aandeel in de Nederlandse mediaproductie. Media bestaan zelfs bij de gratie van freelancers, maar dezelfde freelancers worden als tweederangs burgers behandeld.
Facturen worden te laat betaald in plaats van binnen de wettelijke termijn van 30 dagen, geleverd werk wordt doorverkocht of hergebruikt zonder expliciete toestemming of vergoeding aan freelancers, aansprakelijkheid wordt ten onrechte op freelancers afgewenteld en freelancers worden gedwongen om een uitgebreide licentie te verstrekken op hun auteursrecht.
Bovendien hollen de vergoedingen achteruit. Freelancebudgetten groeien niet mee met de groeiende inzet van freelancers. Zelfs inflatiecorrectie blijft soms al tien jaar achterwege. Steeds meer freelancers verdienen daardoor inmiddels minder dan het minimumloon van € 9,42 per uur bij een 36-urige werkweek. Een inkomen waar freelance oorlogsverslaggevers zelfs hun leven voor moeten riskeren.
Wat freelance (foto)journalisten het meeste steekt is de respectloze houding van opdrachtgevers. Zo liet een landelijk dagblad haar freelancers weten dat zij stukken van freelancers met ingang van 1 januari 2013 doorverkoopt aan een andere uitgever. Het dagblad verdient aan deze deal een half miljoen euro maar laat doodleuk aan de freelancers weten dat zij – de makers – daar geen geld voor krijgen. Datzelfde dagblad – maar ook andere – plaatst ook stukken door van freelancers die daar geen toestemming voor hebben gegeven. Hiermee schendt zij hun auteursrecht.
Een ander voorbeeld: een omroep die misstanden van de daken schreeuwt – dwingt freelancers om akkoord te gaan met voor hen nadelige bepalingen. Zo gaat deze omroep pas over tot betaling als freelancers het wurgcontract van deze omroep tekenen.
Een grote tijdschriftuitgever past met ingang van 1 juni eenzijdig de voorwaarden voor al haar freelancers aan. Al het werk dat in hun opdracht wordt gemaakt zal bij doorverkoop tegen een verhouding van 70% (uitgever) – 30% (makers) worden verdeeld. Bij doorverkoop in bulk zal er een andere verdeelsleutel gelden en stelt de uitgever deze afzonderlijk en eenzijdig vast. Ook mogen zij zelf besluiten aan wie ze doorverkopen.
Tekenen freelancers bezwaar aan tegen genoemde praktijken dan is het over en uit. Het is slikken of stikken.
Op de langere termijn heeft deze minachtende houding gevolgen voor de freelancers en de pers zelf. Professionele freelance (foto)journalisten kiezen massaal voor een ander beroep en hobbyisten nemen het vak over. Dit gebeurt nu deels al door de zogenaamde 112-fotografen. Dit zijn amateurfotografen die foto’s maken van 112-calamiteiten zoals ongevallen en branden. De krant drukt deze foto’s maar al te graag af en bespaart op kwaliteit en prijs van een professionele fotograaf.
De verschraling van de politieke journalistiek in de regio neemt toe. Gemeentelijke raads- en commissievergaderingen worden nog zelden verslagen. Wordt ook dit werk door amateur journalisten overgenomen? Als de waakhond van de democratie niet blaft wie dan wel?
Het tweede scenario is optimistischer. Ondernemende freelance (foto)journalisten nemen het heft in eigen hand en ontwikkelen nieuwe initiatieven. De Correspondent van Rob Wijnberg is hier een voorbeeld van. Om nieuwe initiatieven te stimuleren neemt de NVJ het voortouw en heeft een werkgroep duurzame ondernemers ingesteld. De werkgroep zet de klant en het journalistieke product centraal en niet het rendement. Het doel van deze werkgroep is om innovatie te stimuleren en om een vruchtbare bodem te creëren voor gelijkgestemde geesten. Ook wil de NVJ nagaan wat ze voor deze groep duurzame ondernemers moet faciliteren: van lobby voor nieuwe wetgeving tot nieuwe dienstverlening.
Dit businessmodel waar het journalistieke product centraal staat past ook beter bij journalisten want dan is er weer ruimte voor eerherstel van wat ooit de Vierde Macht was: de journalistiek. Er is niets belangrijkers in een goed functionerende democratie dan een goed geïnformeerd electoraat. Beschaving en respect zijn belangrijke pijlers in een democratie.
Ik doe een moreel appèl op alle media. Respecteer het auteursrecht van freelancers en betaal ze fatsoenlijk. Ontwikkel een visie ten aanzien van de inzet van freelancers en ontwikkel beleid zoals betere randvoorwaarden (indexatie van tarieven van huidige ingeschakelde freelancers, regeling onkosten en betalingstermijn).Wees transparant – zoals je ook zelf van anderen eist – en geef inzage in de huidige tarievenoverzichten, resultaat, resultaatsontwikkeling en aandeel freelance arbeid in resultaatsontwikkeling.
Hef niet alleen de vinger naar anderen maar heb ‘eerbied voor het individu’ en handel als duurzame ondernemers door freelancers fatsoenlijk te behandelen en te betalen.
Rosa García López
NVJ secretaris secties Freelance & NVF
Dit opiniestuk is eerder verschenen op Opiniestukken.nl.